Đồng hành giúp người trẻ phát triển nhân cách trong thực trạng các vấn đề xã hội Việt Nam hôm nay

ĐỒNG HÀNH GIÚP NGƯỜI TRẺ PHÁT TRIỂN NHÂN CÁCH TRONG THỰC TRẠNG CÁC VẤN ĐỀ XÃ HỘI VIỆT NAM HÔM NAY NHƯ LÀ MỘT THÁCH ĐỐ TRONG VIỆC GIÁO DỤC ĐỨC TIN

Sư Huynh Joseph Lê Văn Phượng, FSC

I. VẤN ĐỀ ĐẠO ĐỨC TRONG GIA ĐÌNH VÀ XÃ HỘI HÔM NAY

Nhìn vào xã hội Việt Nam hôm nay, không ai mà không trăn trở trước sự suy đồi đạo đức và những tệ nạn xảy ra từ trong gia đình đến ngoài xã hội. Xin tạm liệt kê một vài điểm nhức nhối mà rất dễ để ai cũng nhận thấy như sau:

1. Những khủng hoảng trong đời sống gia đình và xã hội

Trước đây, mọi sinh hoạt xã hội, kinh tế, văn hóa và tôn giáo đều diễn ra trong phạm vi “lũy tre làng”, giúp mọi người có thể nhắc nhở, động viên nhau sống đạo cách dễ dàng và hiệu quả. Đến nay, trước làn sóng đô thị hóa và công nghiệp hóa, ngày càng có nhiều người rời nông thôn để tìm việc làm tại các đô thị, phần lớn trong số này là giới trẻ. Những người di dân là sinh viên, học sinh, công nhân, những người buôn bán nhỏ và còn nhiều thứ dịch vụ khác, nhiều người đi lao động hoặc nhiều phụ nữ đi làm dâu tại nước ngoài. Những vất vả trong cuộc vật lộn mưu sinh, khiến nhiều người không còn thời gian dành cho đời sống thiêng liêng, không quan tâm lắm đến việc hướng dẫn, dạy dỗ con cái.

Những thay đổi nếp sống trong xã hội hiện đại đã tác động nhiều đến con người Việt Nam, đặc biệt là người trẻ, nó tạo nên những chuyển biến về kinh tế gia đình cũng như xã hội, nhưng nó làm thay đổi quan niệm sống, đảo lộn đạo đức lễ nghĩa. Nhiều bài viết, nhiều nhận định rất có giá trị như tiếng chuông gióng lên cảnh báo về điều này. Chúng ta cũng có thể kể ra đây vài điểm như sau:

- Lòng hiếu thảo có vị trí quan trọng đối với đời sống gia đình và xã hội, có thể nói đó là một yếu tố căn bản để con người có thể thành nhân và thành tài, hiện đang có nguy cơ bị xói mòn và mai một.

- Có những gia đình đang trở thành một thứ quán trọ.

- Có nhiều người cao tuổi bị con cái bỏ rơi, không nơi nương tựa.

- Gia đình bất hòa, ly tán và đổ vỡ, và tỷ lệ ly hôn ngày càng gia tăng.

- Quan niệm về tình yêu hôn nhân, về đời sống gia đình cũng bị biến dạng. Đã xuất hiện những trào lưu thiếu lành mạnh và sai lầm như sống thử, sống ngoài hôn nhân và tự do ly dị. Nạn phá thai càng ngày càng nghiêm trọng, ngay cả nơi những em còn ở độ tuổi học trò.

- Nạn bạo hành gia đình và bạo hành học đường, hành vi xâm hại tình dục trẻ em và lạm dụng tình dục đang là một báo động về sự suy đồi đạo đức.

- Những trẻ em thất học, trẻ em bỏ nhà đi bụi đời ngày càng nhiều.

2. Những con số biểu hiện sự biến tính và biến chất về đạo đức

Theo báo “Giáo Dục Tp. HCM”, kết quả khảo sát tình trạng trẻ em lao động sớm của Sở LĐ-TB-XH Hà Nội trên một số quận, huyện trong giai đoạn 2009-2010, có gần 85% trẻ em tham gia lao động nặng nhọc, độc hại đang đi học, đặc biệt trong số đó có 18,3% đang học tiểu học, 54,57% đang học THCS và 27% đang học THPT. Có gần 60% trẻ em trong diện điều tra phải làm việc sau giờ đi học, gần 40% làm việc cả trước và sau giờ đi học, hầu hết trẻ em phải làm việc quanh năm. Nói như vậy có nghĩa là số học sinh từ 6 đến 14 tuổi chiếm phần lớn trong số lao động trẻ em sớm hiện nay.[1] Nạn bạo hành tại gia đình cũng như tại học đường ngày càng gia tăng. Nạn phá thai theo PGS Nguyễn Thị Hoài Đức, Viện trưởng Viện Sức khỏe sinh sản và gia đình cho biết, Việt Nam là một trong 3 nước có tỷ lệ nạo phá thai cao nhất thế giới, trung bình mỗi ngày có 20 ca nạo phá thai, trong đó 30-40% người phá thai là các bạn học sinh, sinh viên và công nhân. [2]

Tình trạng này đến những năm gần đây, Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam, Bộ Giáo dục và đào tạo, Hội Liên hiệp thanh niên và UNICEF vừa tiến hành nghiên cứu “Nguyên nhân bỏ học của trẻ em Việt Nam”. Qua điều tra về Vị thành niên và Thanh niên Việt Nam (SAVY), có tới 24% thanh niên được điều tra đã bỏ học khi chưa đến 15 tuổi, tỉ lệ bỏ học từ lớp 1-5 là 12%, lớp 6-8 là 21%. Theo SAVY, chỉ có 46,3% thanh niên Việt Nam được đi học trung học.... Tình trạng bạo lực xảy ra với học sinh cũng phần nào ảnh hưởng tới việc bỏ học của học sinh. Có tới 22% học sinh trong cuộc điều tra cho biết ở trường học đôi khi giáo viên phạt học sinh bằng các hình thức như tát, đánh, chửi mắng, dọa nạt[3]. Bạo hành học đường không chỉ ở chỗ giáo viên đánh mắng học trò, mà có vấn đề còn nhức nhối hơn là học trò đánh nhau, đánh hội đồng, đánh nhau còn quay video clip tung lên mạng. Trang Thông Tin Điện Tử Hội Phụ Nữ Việt Nam Tỉnh Khánh Hòa, ngày 27/11/2019 đã đưa tin: “Theo thống kê chưa đầy đủ của Bộ Giáo dục và Đào tạo, đầu năm 2010 cả nước có 1.600 vụ học sinh đánh nhau, làm chết 7 em, nhiều học sinh phải mang thương tật suốt đời (Vì rất nhiều lý do khác nhau, kể cả những lý do rất đơn giản). Các nhà trường đã xử lý kỷ luật khiển trách 881 em, cảnh cáo 1.558 em, đuổi học 735 em. Trung bình trong cả nước 1 ngày xảy ra trên 5 vụ bạo lực học đường. Theo báo Nhân Dân, số thống kê của Cục Bảo vệ chăm sóc trẻ em của Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội số vụ bạo hành trong trường học năm 2012 tăng 13 lần so với 10 năm trước đây (So với 7 lần trong cộng đồng). Tính bình quân cứ 5.200 học sinh có 01 vụ đánh nhau, trong 11.000 học sinh có 01 học sinh buộc phải thôi học vì đánh nhau. Năm 2018 cả nước có hơn 2.000 vụ đánh nhau (trong thực tế con số đó còn lớn hơn nhiều).

Trang Thông Tin Điện Tử Thị Xã Phước Long, 05/08/2019 đăng tin: “Theo thống kê của Vụ Gia đình (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) Việt Nam cho thấy trong 5 năm trở lại đây, số vụ bạo lực gia đình được ghi nhận khoảng 20.000 vụ/năm. Số liệu báo cáo của các tổ chức phi chính phủ cũng cho thấy cứ 2-3 ngày lại có một người bị giết liên quan đến bạo lực gia đình, mà nạn nhân đa phần là phụ nữ và trẻ em.”

Khi nói về những tội phạm trong xã hội Việt Nam trong thập niên đầu thế kỷ XXI, báo Tuổi Trẻ, mục Chính Trị - Xã Hội, diễn đàn Chúa nhật, ngày 05/10/2014 trích lời ông Đinh Văn Quế, nguyên chánh Tòa hình sự Tòa án nhân dân tối cao nói[4]:

Xã hội trước đây cũng có án giết người nhưng không có nhiều vụ man rợ, tàn bạo như bây giờ. Hồi ấy, chủ yếu là các băng đảng hình sự cướp của giết người, thanh toán lẫn nhau.

Còn bây giờ lại có nhiều vụ do chính người thân thiết ra tay ác độc với nhau. Thậm chí, có những vụ man rợ đến mức mà chính tôi suốt bao nhiêu năm ở ghế xét xử cái ác cũng phải bất ngờ, ghê rợn. Cái ác có vẻ ngày càng dữ dội hơn, khủng khiếp hơn. Nhiều người không còn sợ pháp luật nữa.

Theo ông Quế, nguyên nhân là do trong nền giáo dục của chúng ta giáo dục chỉ là để kiếm sống, để tồn tại trong xã hội, mà thiếu giáo dục hướng thiện, thiếu rèn luyện nhân cách cho con người, thiếu gương lành, pháp trị mà không đề cao nhân trị nên cũng không đi đến đâu trong việc răn đe và nghiêm trị.

Và cũng theo ông Quế, cần xây dựng một nền giáo dục hướng thiện thật sự, rèn nhân cách trước khi rèn nghề, giáo dục hiệu quả không chỉ ở một mối nơi nhà trường mà còn từ tổng hòa cả gia đình xã hội và tôn giáo. Ông Quế xác quyết rằng: “xây dựng một nền giáo dục hướng thiện phải được nhận thức là một chiến lược cấp bách của quốc gia. Nó phải được thực hiện tổng hòa trên cả nhà trường, gia đình và xã hội. Giáo dục đạo đức của chúng ta thời gian qua quá xa rời thực tế, nhiều mỹ từ to lớn mà sáo rỗng, người học không thể cảm xúc, hấp thụ được. Hãy mạnh dạn thay đổi mới mong thay đổi được bản chất xã hội.”

Đồng ý với ý kiến của ông Quế, ông Lê Hoàng Việt Lâm, giảng viên Đại học An Ninh Nhân Dân cho rằng những hành vi tàn ác xuất hiện như một hiện tượng “bình thường” trong xã hội, đó là hậu quả của sự suy đồi chuẩn mực đạo đức trong xã hội, là hệ quả của lối sống buông thả cá nhân, là sự giải quyết không đến nơi đến chốn của chính quyền các cấp, là mâu thuẫn nội tại về lợi ích vật chất...[5]

Những dữ kiện và con số ấy biểu hiện mặt nổi, phản diện, biến tính và biến chất của xã hội Việt Nam, mà thế hệ trẻ Việt Nam hôm nay, là sản phẩm, là nạn nhân của một giai đoạn lịch sử của dân tộc chúng ta; và chúng ta cũng tham gia vào những lỗi lầm và tội lỗi của dân tộc mình, chúng ta bị ảnh hưởng bởi nền giáo dục và lối đào tạo của một chế độ xã hội vô thần và chạy theo vật chất mà hậu quả là mang lấy những đau khổ, tội luỵ, tệ nạn.

II. THỰC TRẠNG XÃ HỘI VỀ ĐẠO ĐỨC HÔM NAY LÀ SẢN PHẨM CỦA LỊCH SỬ CỦA DÂN TỘC CHÚNG TA TRONG THẾ KỶ XX

Suy nghĩ đâu là thực tại xã hội của lịch sử dân tộc Việt Nam đã ảnh hưởng lên dân Việt, lên giáo hữu Việt Nam, đặc biệt là người trẻ Việt hôm nay!!? Dân tộc chúng ta trải qua một thời kỳ lịch sử, mà theo tôi, Thiên Chúa lại kêu gọi những “ngôn sứ” để nói sự thật về và cho dân tộc chúng ta. Họ làm chức năng “công tố viên” của ngôn sứ để cảnh báo cho dân tộc và cho chính chúng ta. Sau đây là vài ý tưởng làm gợi ý để chúng ta cùng đọc lại lịch sử của dân tộc mà nhìn ra thực tại xã hội hiện tại.

Câu chuyện lịch sử trải dài qua những biến cố lớn lao của dân tộc Việt Nam của thế kỷ XX đã hiện lên những sai lầm, ấu trĩ của một thời kỳ lịch sử mà bất cứ ai trong thời điểm đó, dù biết được hay không, cũng chẳng thể vượt qua...”[6]  Những thời điểm lịch sử đã đẩy người dân Việt Nam vào cảnh lầm than và khốn khổ, đã để lại tang thương mất mát và khổ lụy!” [7] Khi nhìn lại thực trạng hôm nay, nhà nghiên cứu Cao Tự Thanh cho rằng những gì đang trở thành nhược điểm của người Việt Nam hôm nay chủ yếu được hình thành trong thế kỷ XX[8]. Chúng ta cùng nhau lướt qua từng biến cố lịch sử này.

Cải cách ruộng đất với chính sách “đấu tố” chỉ ra kết quả thê thảm của hành động này là hàng trăm ngàn người bị xử oan, chết oan lộ rõ một khuôn mặt xã hội phản đạo đức, phi nhân bản, trong đó con cái đấu tố cha mẹ, vợ chồng bạn bè họ hàng đấu tố nhau.[9]

Giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh, khi nhìn lại giai đoạn khắc nghiệt đó đã đau đớn nói rằng: Sai lầm của cải cách ruộng đất càng nghĩ càng thấy có tác hại sâu sắc và lâu dài đối với truyền thống tư tưởng, văn hóa của dân tộc. Vô nhân đạo vì coi mạng người như cỏ rác. Mượn cớ căm thù giai cấp để biện minh cho cái ác. Cái ác mà được cho là đúng đắn, là cách mạng thì cái ác tất sẽ được nhân lên hàng trăm lần. Làm ác mà yên ổn với lương tâm thì thật vô cùng khủng khiếp. Cuộc cải cách đã huỷ hoại truyền thống tinh thần tốt đẹp của gia đình, họ tộc, làng xã, của văn hóa, phong tục Việt Nam [10].

Còn mô hình kinh tế hợp tác xã nông nghiệp được mô tả “giống như một cơn lũ, nó cuốn phăng đi mọi thứ của nhà nông đã tích góp từ bao đời.”[11] Kết quả tất nhiên của nó là đất nước hoàn toàn bị khánh kiệt. Vào thập niên 80 của thế kỷ XX, Việt Nam rơi vào cơn khủng hoảng lương thực, dân phải ăn bo bo, khoai sắn, củ chuối thay cơm.[12] Tệ nạn kéo theo là người Việt càng nhiều hơn những tính toán chuyện bớt xén, gian lận... Điều đau khổ hơn nữa đã xảy ra, là chính cha mẹ dạy cho con cái, tập cho chúng gian lận, lươn lẹo để tồn tại... Rồi cái gian lận, cái lươn lẹo đó nó len lỏi cả vào trong đời sống đạo, trong đời tu của Giáo hội Việt Nam. Nghèo đói càng thêm nghèo đói. Tội lỗi chồng chất tội lỗi.

Cơ chế bao cấp hình thành do chế độ xã hội chủ nghĩa, nó đã làm nảy sinh hai đứa con tệ hại là thói đạo đức giả và thói vô trách nhiệm.[13] Nó đã đẩy nền kinh tế Việt Nam đến chỗ phá sản, làm cho hàng triệu người Việt Nam, đặc biệt những người có tôn giáo, hầu như không còn đất sống.

Đến thời “Đổi Mới”, Việt Nam theo gót chân Trung Quốc đã có một bước nhảy vọt về phát triển kinh tế, điều mà các nước Châu Âu mất 4 thế kỷ thì Việt Nam và Trung Quốc chỉ vỏn vẹn trong 40 năm. Hệ quả tất yếu là nảy sinh ra bao nhiêu tiêu cực và tệ nạn trong xã hội mà chúng ta ai cũng chứng kiến và đau xót. Đó là mặt trái của mề đay. Do vậy điều đang xảy ra hiện nay, đó là một thời đại luân lý đảo điên, nôn nóng, buông thả, sống gấp, sống cuồng, sống vội... [14] giả dối, lừa lọc, phi đạo đức lên ngôi, xã hội đang đầy rẫy những thứ giả. Chúng ta đặt vấn đề ở đây là những điều ấy có ảnh hưởng trong dòng tu, trong chủng viện, trong các trung tâm học vấn công giáo bao nhiêu phần trăm? Những tu sĩ, linh mục trẻ Việt Nam có học theo thói giả dối đó không?

Xã hội Việt Nam thời “mở cửa” này “đẻ ra” một đám người thích “xài sang”, họ xem đó là thứ thần tượng, là đẳng cấp hoàn hảo[15], họ thích họ là con người sành điệu hơn là con người nhân bản đạo đức, và lối sống ấy đã làm cho thế hệ trẻ Việt bị nhiễm lây thói thích “lên đời”!

Người tu sĩ Việt Nam hôm nay phải “trở thành ngôn sứ” cho người trẻ, nghĩa là, đồng hành với họ, cùng làm nên lịch sử với họ, giải phóng họ khỏi hoàn cảnh phi nhân tính, mang cho họ hy vọng và tự do, loan báo từ bên trong thông điệp cứu độ của Chúa Giêsu. Dù chúng ta không thể thay đổi xã hội Việt Nam một sớm một chiều, nhưng chúng ta cũng phải đầu tư những điều chúng ta có, ngay cả có ít, bằng lời nói và hành động, bằng cách sống và sự phục vụ, với đức tin và sự gần gũi thân thiện và yêu thương. Một cách hiệu quả, đó là cần có những chương trình giáo dục cho người trẻ để giúp họ tự đảm nhận việc tự huấn luyện và lớn lên trong sự hiểu biết về một nền giáo dục hướng đến trưởng thành toàn diện.

III. GIÁO DỤC GIÚP PHÁT TRIỂN NHÂN CÁCH VÀ TRƯỞNG THÀNH TOÀN DIỆN

1. Hiểu đúng về nhân cách

Nhân cách là tư cách và phẩm giá của con người. Tư cách là cách ăn ở, giao tiếp, cư xử của một người trong xã hội; phẩm giá là những tính chất tốt đẹp và giá trị riêng của con người. Cách ăn ở, cư xử của mỗi người làm nên giá trị của họ. Người có nhân cách là người biết ăn ở cư xử tốt đẹp đúng với phẩm giá con người, làm cho mình có giá trị hay phẩm chất.

Theo tâm lý học, “nhân cách là tổ hợp những thái độ, những đặc điểm, những thuộc tính tâm lý riêng trong quan hệ hành động của từng người với thế giới tự nhiên, thế giới đồ vật, với xã hội con người và với bản thân.”[16] Nhân cách được hình thành dần dần bằng các hoạt động và giao lưu của từng người trong suốt cuộc đời.

Những giá trị thường được nhấn mạnh khi nói đến nhân cách đó là: giá trị tư tưởng như lý tưởng, niềm tin, tự do, hoà bình; giá trị đạo đức như lương tâm, trách nhiệm, khoan dung, trung thực...; giá trị nhân văn như nghề nghiệp, thời trang. Trong đó niềm tin là cơ sở nền tảng định hướng các giá trị, đề ra con đường và các biện pháp nhằm hình thành và phát triển nhân cách con người

Để xứng đáng là người có nhân cách, “những gì là chân thật cao quý, những gì là chính trực tinh tuyền, những gì đáng mến và đem lại danh thơm tiếng tốt, những gì là đức hạnh đáng khen thì anh em hãy để ý đem ra thực hành” (Pl 4,8).

2. Vai trò của giáo dục trong việc hình thành nhân cách

Sinh ra và lớn lên trong lịch sử của một dân tộc, con người bị ảnh hưởng bởi chuẩn mực đạo đức mà xã hội đương thời tác động lên nó. Tâm lý học cho thấy con người thường hành động theo những thúc đẩy vô thức, theo những uất ức chất chứa trong lòng từ thời thơ ấu. Những khát vọng ấu thơ không được thoả mãn, bị dồn nén một lúc nào đó sẽ bừng dậy, lôi cuốn con người hành động theo sự thúc đẩy của nó. Những khát vọng vô thức này thường xuất hiện trong những giấc mơ, trong những hành động vô ý thức như: lầm lẫn, nói hớ,... những thói quen đặc biệt hoặc những tâm bệnh lạ lùng. Qua những hành vi đó, ta sẽ hiểu được tâm lý sâu xa của một người, cùng những chấn động tâm lý ấu thời đã định hình cho tính nết và thái độ sống của cả đời họ. Đó là cái mà tâm lý học gọi là bản ngã.

Khi bản ngã bị chi phối nhiều bởi những xung động của bản năng tự nhiên nghiêng về, chiều theo những xung động của bản năng, con người ấy sống không khác gì con thú, chỉ biết thỏa mãn cho những nhu cầu sinh lý của thể xác giống như con thú. Giáo dục gọi đó là “con người thứ nhất có tính tự nhiên”. Đó là người chưa trưởng thành nhân cách, thiếu quân bình trong việc đối nhân xử thế. Ngược lại, bản ngã lành mạnh, con người sử dụng khả năng tinh thần, trí tuệ, thể chất một cách đầy đủ, hợp lý theo những chuẩn mực xã hội, giữ được thế quân bình trong hành vi, lời nói, ứng xử... của mình. Con người ấy có nhân cách trưởng thành.

Con người không thể tự mình phát triển toàn diện nhân cách, mà cần phải được giáo dục. Giáo dục đóng vai trò chủ đạo trong sự hình thành và phát triển nhân cách con người. Giáo dục là tác động làm cho người được giáo dục biết các chuẩn mực xã hội (mục tiêu tri thức), tập cho họ sống và biến các chuẩn mực ấy trở thành của mình (mục tiêu thái độ), và thể hiện trong cuộc sống qua các hành vi giao tiếp ứng xử (mục tiêu hành vi). Giáo dục là tác động giúp cho người được giáo dục không sống theo bản năng tự nhiên như con thú, nhưng là định hướng giúp họ sử dụng tiềm năng bẩm sinh của mình để phát triển nhân cách trở thành “con người thứ hai”, sống đúng với nhân phẩm, có khả năng sống chung.

IV. CÁC CHIỀU KÍCH THĂNG TIẾN SUNG MÃN NHÂN CÁCH

Để trưởng thành cách sung mãn, con người cần phải thăng tiến nhân cách trong ba chiều kích của đời sống, đó là: (1) chiều kích nhân bản (rèn luyện nhân cách), (2) chiều kích tương quan (sống các mối quan hệ); (3) chiều kích tâm linh (đời sống nội tâm). Để thăng tiến nhân cách qua các chiều kích của đời sống, người trẻ không tự mình lớn lên, nhưng cần sự đồng hành của những “vị thầy thiêng liêng” - những “người bạn đồng hành” - những người “truyền cảm hứng”.

BẢNG 1

1. Trưởng Thành Nhân Bản

Chiều Kích Nhân Bản Trong Sự Trưởng Thành Nhân Cách: Có 3 mức độ:

1.1.    Vượt qua bản năng để sống một tình yêu

Sống theo bản năng là sống theo những xung động bên trong để thỏa mãn chính mình, chỉ biết yêu mình, thích chiếm đoạt, sống vị kỷ, thu gom về mình và không chấp nhận người khác. Sống như vậy con người không có tự do.

Để trưởng thành nhân cách, con người cần vượt qua bản năng, nhờ giáo dục mà tập luyện cho mình một tình yêu biết chia sẻ, biết cho đi, biết trao ban. Nhờ thế con người ngày càng làm cho mình hiểu biết về thế giới tự nhiên, về người khác và về chính mình, làm cho mình thành người có lương tri hơn.

1.2. Vượt qua hiểu biết bằng giác quan để đạt tới sự hiểu biết bằng lý trí

Theo tự nhiên, con người tiếp xúc và nhận biết thế giới bên ngoài bằng ngũ quan: thị giác, vị giác, thính giác, khứu giác, xúc giác. Nhận biết của con người như vậy chỉ là mức độ tư duy cụ thể (= thấy gì nói vậy, thích gì nói đó, muốn sao thì làm vậy)

Để trưởng thành nhân cách, con người cần được giáo dục để đạt tới tư duy trừu tượng, đạt tới sự hiểu biết của lý trí, biết nhận định, lý luận, phán đoán trước một vấn đề, một sự vật hay một sự việc..., biết nỗ lực vươn lên chứ không thỏa mãn hay chấp nhận thực tại.

1.3. Vượt qua sự lệ thuộc để sống tự do

Sống tự do đích thực là khả năng nhận biết điều tốt điều xấu và chọn lựa làm điều tốt, không làm điều xấu. Càng làm điều thiện con người càng có tự do.

Khi sống trong sự lệ thuộc, con người chưa có khả năng quyết định chọn lựa làm điều tốt, chưa dám lãnh trách nhiệm về những quyết định chọn lựa của mình. Họ chịu sự lệ thuộc của những sức mạnh, những quyến rũ bên ngoài ... và thường đổ lỗi về những sai trái, lầm lỗi của mình.